admin
Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – İkiziniz olmayabilir lakin davranışlarınızın tıpatıp benzediği ve dünyaya geldikten çok sonra, tahminen de geç denebilecek bir vakitte ‘ruh ikizinizi’ keşfedebilirsiniz. Kuzey Anadolu Fayı (KAF) Prof. Dr. İhsan Ketin tarafından 1948’de keşfedildiğinde de KAF’ın ruh ikizinin ABD topraklarında aktivitesini sürdüren San Andreas Fayı olduğu anlaşılmak üzereydi. Kimse bir fayın ‘ruh ikizi’ olacağını varsayım etmezdi. Lakin o fayın üreteceği sarsıntıları tarihi datalara bakarak, yer sarsıntılarını takip ederek kestirim etmek imkânsız değildi. Sarsıntısı kestirim etmek konusunda insanoğlunun en çok yanıldığı nokta da ‘depremin zamanını’ eksiksiz formda evvelce bilmekti. Bu mümkün değildi. Ancak zelzele dalgaları yeryüzüne ulaşmadan kısa müddet evvel ‘yaklaşan bir sarsıntı olduğu’ istikametinde bilgi sağlanabilirdi. ABD’de son günlerde zelzele aktivitesi artan San Andreas fayı için 2 haftadır peş peşe ikazlar yapılıyor, büyük bir zelzele olabileceği ihtimali gündemden düşmüyordu. Çünkü bu fay KAF’ın Erzincan’da oluşturduğu üzere 7.9 büyüklüğünde zelzelelerle 1857 ve 1906’da tarihe geçmişti. Peki nitekim de zelzeleden evvel ikazda bulunmak mümkün müydü? Depremlerde birçok yakınını kaybetmiş olması ve bu kayıpları önleyecek bir sistemin hâlihazırda Türkiye’de bulunmaması, Dr. Süleyman Tunç ve takımına, erken ikaz sistemlerini geliştirme motivasyonu vermişti. Dr. Süleyman Tunç, erken ihtar sistemlerinin Türkiye ve dünyadaki yerini Milliyet.com.tr’ye anlattı.
2 HAFTADA PEŞ PEŞE İHTAR GELİYOR
2024’te yapılan bir çalışma, San Andreas fayıyla ilgili kıymetli bir gerçeği ortaya çıkarmıştı. Fay üzerindeki her hareket bir sonrakiler için ipucu olma niteliğindeydi. Yani yaşanan her sarsıntı, büyük bir sarsıntının nerede ve ne vakit yaşanabileceğine ait değerli bir işaretti. San Andreas Fayı’nın kimi kısımları, çok az yahut hiç zelzele aktivitesi olmadan yavaş hareketle kayıyor. Bu ‘sürünen’ fay segmentleri, birikecek ve büyük sarsıntıları tetikleyecek olan tansiyonları hür bırakarak istikrarlı bir formda hareket ediyordu. Brown Üniversitesi’nde jeofizikçi ve çalışmanın ortaklarından Victor Tsai, “Bunun sarsıntıların nerede beklenebileceği ve nerede beklenmemesi gerektiği konusunda ve ayrıyeten en fazla hasara yol açacak sarsıntıların nerede olacağını iddia etmek açısından çok kıymetli sonuçları var” demişti. Bu çalışmanın üzerinden 1 yıl bile geçmeden, 28 Şubat günü haber kanalları 24 saat içindeki 7 sarsıntısı manşete taşıdı. Araştırmacıların kısa müddet evvel tespit ettiği ayrıntı dikkat cazipti. Karmaşık fay zonları, paralel uzanan faylara kıyasla daha yavaş sürünme suratlarına sahipti. Buna bağlı olarak karmaşık fay zonlarında daha fazla sarsıntı yaşadığını kaydedildi. San Andreas Fayı’nda 2025’te, büyüklüğü 4.7’ye kadar çıkan 6 bin 200’den fazla sarsıntı olması da bu sebeple çok şey tabir ediyordu.
ABD Jeoloji Araştırmaları Kurumu (USGS), 8.0 yahut üzeri büyüklükte olması beklenen ‘Büyük Deprem’i üretecek San Andreas Fayı üzerinde 7 sarsıntı tespit etti. Birinci sarsıntı, Kuzey Kaliforniya açıklarında ve 2.7 büyüklüğündeydi. Tıpkı bölgede bir saat sonra 2.5’lik bir sarsıntı daha kaydedildi. Tekrar çok yakın bir noktada 2.9’luk, San Diego’nun kuzeybatısında 2.7’lik ve 2.6’lık zelzeleler de listeye eklendi. 24 saat içinde yaşanan son iki deprem, Ölüm Vadisi yakınlarındaydı. 6’ncı zelzelenin büyüklüğü 3, sonuncusu ise 2.6’ydı. Hiçbiri büyük değildi. Lakin yarısından fazlası kuzeyde Cape Mendocino’dan güneyde Salton Denizi’ne kadar uzanan bin 300 kilometrelik San Andreas’taydı. Yapılan araştırmalara nazaran beklenen ‘Büyük Deprem’, yaklaşık bin 800 vefata, 50 bin yaralanmaya ve 200 milyar dolarlık hasara yol açacaktı. San Andreas fayında son büyük zelzeleler 1857 ve 1906’da meydana gelmişti. 1857’de 2 kişinin hayatını kaybettiği Fort Tejon Zelzelesi 7,9 büyüklüğündeydi. 1906’daki 7.9’luk zelzele, San Francisco felaketi, birebir vakitte 3 bin kişinin vefatına ve kentin büyük kısmının yerle bir olmasına yol açtı. Berkeley Sismoloji Laboratuvarı’nda ‘Deprem Erken Uyarısı’ proje bilimcisi olan Angie Lux, 30 yıl içerisinde epey büyük bir zelzele olabileceğinden emin olduklarını söylemişti.
‘YERİ VE BÜYÜKLÜĞÜ DIŞINDA BİLGİ VERİLEMİYOR’
Erken ihtar sistemlerinin Türkiye’de uygulanması için değerli adımlar atan Dr. Süleyman Tunç ve grubu, sık sık zelzeleyle gündeme gelen ‘tehlikeli’ noktalara ‘erken ihtar sistemi’ kurdu. Marmara Bölgesi’ne ve Ege Denizi’nde Santorini adasının kuzeyindeki aktiviteden sonra Ege kıyılarını inançlı hale getirmek emeliyle Çeşme ve Muğla’ya kurulan ‘deprem erken ikaz sistemleri’, Ege kıyıları için 20 ila 42 saniye evvel ikazlar elde edilebiliyor. Aynı formda Marmara Bölgesi’nde de 3 ila 45 saniyeye varan (depremin yerine göre) ihtarlar alındı. Dr. Tunç’a göre, “Bu konuda birçok çalışma devam ediyor lakin şimdi istenilen düzeyde bir durum maalesef yok. Tüm araştırmacılar aşağı üst bir sonraki sarsıntının yeri ve büyüklüğü konusunda hem fikirler fakat vakti konusunda net bir şey söylemek mümkün değil.” Ne vakit olacağını bilemediğimiz zelzeleye kadar, tüm yapıları dirençli hale getirmek mümkün olmasa da sağlam olmayan yapıları terk etmek için süratli ve dikkatli davranmak hayat kurtarabilirdi. Ancak bazen ‘deprem’ hisseden ya da zelzele olduğunun söylenmesi üzerine kendini balkondan atanların olması, erken ikazın ziyanlı olup olamayacağını da gündeme getirdi.
Dr. Süleyman Tunç, “Uyarıyı alınca kendini aşağıya atanlar olacağı ihtimali düşünüldüğünde çeşitli araştırmalar yapıldı. Bu araştırmalar, beyinde iki lob olduğunu, ön loba ikaz gelmezse art lobun insanı beyefendisinin girdiği gerilimden kurtarmak için düşünmeden bizi aşağıya atacağını ve bu yüzden 1 saniye bile evvel alınan bir ihtarın ön lob tarafından algılanıp, aldığımız eğitimleri ön plana getirerek hakikat davranışları yapacağımızı ortaya koydu. Ayrıyeten erken ihtar sinyalini alan beşerler bir odada toplanırsa, bina yıkılsa dahi arama kurtarma faaliyetlerinin daha süratli olması sağlanır. Düşey delme her vakit yatay ilerlemeden süratli olacaktır. Bu da bir sonraki binaya daha erken müdahale imkânı sağlayarak hayat kurtarılabilir” dedi.
‘8 ÜLKE ERKEN UYARI SİSTEMİ KULLANIYOR’
Türkiye’nin her noktasında sarsıntı tehlikesi olduğu artık herkesin kabul ettiği bir gerçek. Lakin zelzelelerle sarsılan tek ülke Türkiye değil. Büyük ve derin sarsıntıların üst merkezi olan Japonya, akla gelen birinci ülke olabilir. Depremlerle yüzleşen ülkelere bakıldığında pek birçoklarında karşılaşılacak şey, ‘erken ikaz sistemlerini’ kullanmaları. Dr. Süleyman Tunç, dünyada zelzele erken uyarısı kullanan ülkeleri, “Japonya, Amerika Birleşik Devletleri, Meksika, Türkiye, Çin, Tayvan, Güney Kore, Endonezya” diye sıraladı. Ancak derin sarsıntılarla sarsılan noktalarda ‘erken ihtar sisteminin’ daha tesirli çalışabileceğine dikkat çeken Dr. Tunç, Türkiye ile en çok benzeyen sarsıntıyla ilgili de istatistik paylaştı. Dr. Tunç sözlerini şöyle noktaladı:
“Japonya’daki zelzelelerle Türkiye’deki sarsıntıları karşılaştırmak son derece yanlıştır. Japonya’daki sarsıntılar okyanuslarda kentlerden 600 ila 700 km uzaklıkta ve tıpkı vakitte derinlikleri 400 km civarında olunca erken ihtar için çok fazla mühlet sağlar. Japonya’nın Türkiye ile karşılaştırılacak en değerli sarsıntısı 17 Ocak 1995’te yaşanan Kobe Depremi’dir. Büyüklüğü 7.3, derinliği 16 kilometre civarında, karakteristik olarak Türkiye ile birebir özelliktedir. Meyyit sayısı 6.434, yaralı sayısı ise 40 binden fazlaydı. Hasar ise 100 binden fazla bina yıkılması, liman ve otoyolların çökmesi ve yaklaşık 200 milyar dolarlık ekonomik kayıp olarak kayıtlara geçti.”
